روز ملی نجوم(1403) چه تاریخی است؟

روز ملی نجوم چه روزی است؟

13 شهریور

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

حدود 1050 سال قبل و در سال 352 خورشیدی در "کاث" ، خوارزم فرزندی متولد شد که او را "ابوریحان محمد بن احمد بیرونی" نام نهادند که بعدها اخترشناسی بزرگ ، ریاضیدان ، تاریخ نگار ، تقویم شناس ، هندشناس و انسان شناس شهیری در عصر خود و طی سده های چهارم و پنجم خورشیدی شد. بیرونی را بزرگترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان ایران در همه اعصار و همین طور او را پدر علم انسان شناسی و هندشناسی می دانند.

ابوریحان بیرونی از دانشمندان پر آوازه ایران ، در علوم حکمت و اخترشناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت ، در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به "بیرونی" یعنی "خارج خوارزم" معروف شده است. هیچ اطلاعی درباره اصل و نسب و دوره کودکی بیرونی در دست نیست. نزد ابو نصر منصور علم آموخت ، در 17 سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود ، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار را در "کاث" رصد کند و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج کند.

چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه هایی کشید و حلقه ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی (خسوفی) را در کاث رصد کرد و قبلا با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کند. اختلاف زمانی که از این طریق حاصل شد ، به آنها امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند. وی همچنین با ابن سینا ، فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی درباره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت.

بیرونی در دربار مأمون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته و چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برد. در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرد و موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت ، در صدد قتل او برآمد و به شفاعت درباریان از کشتن وی درگذشت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد. در سفر محمود به هندوستان ، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت و مواد لازمه را برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع آوری کرد.

بیرونی به نقاط مختلف هندوستان سفر کرد و در آنها اقامت گزید و عرض جغرافیایی حدود 11 شهر هند را تعیین کرد. بیرونی می نویسد که در زمانی که در قلعه "نندنه" به سر می برد ، از کوهی در مجاورت آن به منظور تخمین زدن قطر زمین استفاده کرد. روشن است که او زمان زیادی را در غزنه گذرانده است؛ چرا که تعداد زیاد رصدها توسط وی به ثبت رسیده است. این ثبت ها با رشته ای از گذرهای خورشید به نصف النهار شامل انقلاب تابستانی سال 398 آغاز می شود و ماه گرفتگی روز 30 شهریور همان سال را نیز در بر دارد. او به رصد اعتدالین و انقلابین در غزنه ادامه داد که آخرین آنها انقلاب زمستانی سال 400 بود.

نوشته هایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده می شود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان می گوید "از ابوسعید سجزی ، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم ، چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می دهند و نه به کره سماوی. بدون شک این شبهه ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیات که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه (مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهیدست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود. زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کره سماوی نسبت دهند ، در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان پذیر باشد ، موکول به رای فلاسفه طبیعی دان است".

ضمناً بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبه شعاع زمین ارائه می کند (بوسیله افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می دهد. اندازه گیریِ او یک درجه سطح زمین را 58 میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی 1973٫3 متر است ، شعاعِ زمین 6560 کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است. خورشیدگرفتگی 8 آوریل سال 1019 میلادی را در کوه های لغمان (افغانستان کنونی) رصد و بررسی کرد و ماه گرفتگی سپتامبر همین سال را در غزنه به زیر مطالعه برد.

بیرونی تالیفات بسیار در نجوم و هیات و منطق و حکمت دارد ، از جمله تالیفات او قانون مسعودی است در نجوم و جغرافیا که به نام سلطان مسعود غزنوی نوشته ، دیگر کتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ آداب و عادات ملل و پاره ای مسائل ریاضی و نجومی که در حدود سال 390 هجری به نام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر تالیف کرده. این کتاب را مستشرق معروف آلمانی؛ زاخائو در سال 1878 میلادی در لیپزیک ترجمه و چاپ کرده و مقدمه ای بر آن نوشته است. دیگر کتاب ماللهند من مقوله فی العقل اومر ذوله درباره علوم و عقاید و آداب هندی هاست که آن را هم پروفسور زاخائو ترجمه کرده و در لندن چاپ شده است.

بیرونی هنگامی که 63 ساله بود ، کتابنامه ای از آثار محمد بن زکریای رازی پزشک تهیه و فهرستی از آثار خود را ضمیمه آن کرد. این فهرست به 113 عنوان سر می زند که بعضی از آنها بر حسب موضوع گهگاه با اشاره کوتاهی به فهرست مندرجات آنها تنظیم شده اند. این فهرست ناقص است؛ زیرا بیرونی دست کم 14 سال پس از تنظیم آن زنده بود و تا لحظه مرگ نیز کار می کرد. به علاوه 7 اثر دیگر او موجود است و از تعداد فراوان دیگری هم نام برده شده است. تقریبا چهار پنجم آثار او از بین رفته اند ، بی آنکه امیدی به بازیافت آنها باشد. از آنچه بر جای مانده در حدود نیمی به چاپ رسیده است. علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بود و او تقریبا در همه شعبه های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند ، سخت کار می کرد.

وی از فلسفه و رشته های نظری نیز بی اطلاع نبود ، اما گرایش او به شدت به سوی مطالعه پدیده های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود. در داخل خود علوم نیز بیشتر جذب آن رشته هایی می شد که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی شناسی ، داروشناسی و زبان شناسی یعنی در رشته هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد ، اما در حدود نیمی از کل محصولات کار او در اخترشناسی ، اختربینی و رشته های مربوط به آنها بود که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار می رفتند. ریاضیات به سهم خود در مرتبه بعدی جای می گرفت ، اما آن هم همواره ریاضیات کاربسته بود.

می گویند وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد ، سلطان پیلواری سیم برای او جایزه فرستاد ، ابوریحان آن مال را پس فرستاد و گفت "من از آن بی نیازم ، زیرا عمری به قناعت گذرانیده ام و ترک آن سزاوار نیست." قانون مسعودی کتابی است در نجوم و تقویم شامل 11 بخش و در آن بخش هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.

کتاب التفهیم لاوایل الصناعه التنجیم نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است. این کتاب در علم هیات و نجوم و هندسه ، کتابی به زبان فارسی است که ابوریحان بیرونی در آغاز سده پنجم نوشته و هفتاد سال پس از مرگش ، محمدبن جورابی آماده و پاکنویس کرده است. متن فارسی کتاب را بیرونی به نام «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است (حدود 420 هجری قمری). التفهیم ، نخستین کتاب فارسی است که در مورد ستاره شناسی و هندسه و حساب نوشته شده و از آنجا که نویسنده آن یکی از دانشوران سرشناس است ، اهمیت بسیار دارد.

آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرن های گذشته) بیرونی نیز مبدأ تاریخ ها و گاه شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانی ها - یونانی ها - یهودی ها - مسیحی ها و عرب های زمان جاهلیت و عرب های مسلمان نام برده و درباره اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته است. این کتاب را می توان نوعی تاریخ ادیان دانست. آثار الباقیه عن القرون الخالیه ابوریحان بیرونی با تصحیح عزیزاله علیزاده توسط نشر فردوس در سال 1390 در 560 صفحه همراه با نمایه و واژه نامه منتشر شده است.

به گفته عتیقی ، نظریه پردازی ، نقش کوچکی در تفکر بیرونی ایفا می کرد ، وی بر بهترین نظریه های علمی زمان خود تسلط کامل داشت ، اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه های تازه ای از خود نساخت. ابوریحان بیرونی در 22 آذر سال 427 هجری خورشیدی ، در غزنه افغانستان بدرود حیات گفت.

از این رو همه ساله در روز 13 شهریور ، زادروز این اندیشمند ایرانی؛ تلاش های او در راه علم گرامی داشته می شود و "انجمن نجوم آماتوری ایران" نیز که فعالیت های خود را به صورت غیر رسمی از اواخر دهه 70 خورشیدی آغاز کرده است؛ از ابتدای دهه 80، با انجام فعالیت های رسمی علمی-ترویجی تلاش کرده تا با اثبات واژه "ما می توانیم" توان جامعه آماتوری کشور را بیش از پیش تبیین کند.

بر این اساس در دهه 90 خورشیدی برخی پیشنهادات و اقدامات زیر بنایی همچون رونمایی رسمی از تمبرهای سال جهانی اخترشناسی و پیشنهاد نامگذاری روز 13 شهریور به عنوان "روز ملی نجوم" از سوی انجمن نجوم آماتوری ایران ارائه شد.

این پیشنهاد در روز 13 شهریور سال 1391 در فرهنگسرای سرو با حضور برخی از اساتید رونمایی شد و طی یک دهه اخیر ، این نظر در معرض نقد و بررسی فعالان نجوم کشور قرار گرفت که طی یک دهه اخیر از سوی برخی گروه های نجومی و حتی عموم مردم به نوعی مورد اقبال بوده است.

از آنجایی که سال 2022 میلادی که بخش بیشتر آن در سال 1401 خورشیدی است ، این پیشنهاد به دبیر "ستاد ملی سال جهانی علوم پایه" ارسال شد و از سوی دکتر نصیری قیداری که از اساتید پرتلاش و دلسوز کشورمان هستند ، مورد استقبال قرار گرفت.