امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ + نحوه انجام

امر به معروف و نهی از منکر چیست؟

یکی از احکام فروع دین برای مسلمانان ، امر به معروف و نهی از منکر است. این امر مانند نماز ، روزه و زکات از ضروریات دین است. امر به معروف و نهی از منکر یعنی وا داشتن مردم به کار واجب و مستحب ، و باز داشتن آنها از انجام کارهای حرام و مکروه در احکام دین می باشد.

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

آیات و روایات بسیاری درباره اهمیت و آثار امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که در این بخش از دین و مذهب نم نمک به آنها و همچنین اهمیت و چگونگی انجام امر به معروف و نهی از منکر می پردازیم.

معنای «معروف» و «منکر»

«معروف» یعنی کار نیکی که عقل خوبی آن را درک می کند و یا شرع مقدس ، ما را به خوب بودن آن راهنمایی کرده است و «منکَر» یعنی کار بد و ناپسند که عقل ، بد بودن آن را درک می کند و یا شرع مقدس ما را از ناپسند بودن آن آگاه نموده است.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در قرآن و احادیث

امر به معروف ونهی از منکر در میان فرائض اسلام ، از جهت مو قعیت و اهمیت دارای امتیاز مخصوصی می باشد. وجوب امر به معروف ونهی از منکر در اسلام ، مانند وجوب نماز و روزه و زکات از ضروریات دین است کسی که از روی توجه به لوازم آن وجوب آن را انکار کند ، جزء کفار محسوب می گردد.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

قرآن کریم در آیه های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که در این جا به برخی از این آیات می پردازیم :

خداوند در قرآن می فرماید :

« وَلتَکُن مِنکُم أُمَةٌ یَدعُونَ إِلَی الخَیرِ وَیَأمُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَیَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ۚ وَأُولَٰئِکَ هُمُ المُفلِحُونَ ﴿سوره آل عمران ، آیه104﴾

ترجمه : و باید از شما گروهی باشند که [همه مردم را] به سوی خیر [اتحاد ، اتفاق ، الفت ، برادری ، مواسات و درستی] دعوت نمایند ، و به کار شایسته و پسندیده وادارند ، و از کار ناپسند و زشت بازدارند؛ و اینانند که یقینا رستگارند. ».

« کُنتُم خَیرَ أُمَةٍ أُخرِجَت لِلنَاسِ تَأمُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَتَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَتُومِنُونَ بِاللَهِ ». ﴿سوره آل عمران ، آیه110﴾

ترجمه : شما مسلمانان به جهت اینکه به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام می کنید و ایمان به خداوند دارید ، بهترین امت های جهان می باشید.

یُومِنُونَ بِاللَهِ وَالیَومِ الآخِرِ وَیَأمُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَیَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الخَیرَاتِ وَأُولَٰئِکَ مِنَ الصَالِحِینَ﴿سوره آل عمران ، آیه114﴾

ترجمه : [در سایه قرآن و نبوت پیامبر] به خدا و روز قیامت ایمان می آورند و به کار شایسته و پسندیده فرمان می دهند ، و از کار ناپسند و زشت بازمی دارند و در کارهای خیر می شتابند؛ و اینان از شایستگانند.

إِنَ اللَهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ وَالإِحسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی القُربَیٰ وَیَنهَیٰ عَنِ الفَحشَاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغیِ ۚ یَعِظُکُم لَعَلَکُم تَذَکَرُونَ﴿سوره نحل ، آیه 90﴾

ترجمه : به راستی خدا به عدالت و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد ، و از فحشا و منکر و ستم گری نهی می کند. شما را اندرز می دهد تا متذکر [این حقیقت] شوید [که فرمان های الهی ، ضامن سعادت دنیا و آخرت شماست.]

امر به معروف و نهی از منکر در احادیث

پیامبر اکرم(ص) در روایات زیر فرمودند :

امت من تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر می نمایند و به کارهای نیک دعوت می کنند ، پیوسته در خیر و سعادت به سر می برند؛ ولی در صورت ترک آن دو ، برکات از آنان گرفته می شود و بعضی از آنان بر بعضی دیگر مسلط خواهند شد و نه در آسمان یاوری خواهند داشت و نه در زمین. (مستدرک الوسائل ، همان ، ج12، ص181)

کسی که به کوچک ما رحم و به بزرگ ما احترام نگذارد و امر به معروف و نهی از منکر ننماید ، از ما نیست. (مستدرک الوسائل ، همان ، ج12، ص185)

کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند ، جانشین خدا ، پیامبر خدا(ص) و کتاب خدا در روی زمین است. (مجمع البیان ، ج2، ص486)

شرایط واجب شدن امر به معروف و نهی از منکر

در کتاب توضیح المسائل جامع ذکر شده است امر به معروف و نهی از منکر در صورتی واجب می شود که شرایط زیر وجود داشته باشد :

1. معروف از واجبات شرعی و منکر از حرام های شرعی باشد.

2. کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند ، احتمال تأثیر در شخص خلافکار بدهد.

3. شخص خلافکار در ارتکاب منکر یا ترک واجب ، معذور نباشد.

4. امر به معروف و نهی از منکر برای کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند ، سختی فوق العاده یا ضرر جانی یا آبرویی یا مالی به مقدار قابل توجه نداشته باشد.

5. شخص خلافکار ، قصد انجام منکر را داشته باشد یا مشغول به انجام آن باشد.

6. کسی که امر به معروف یا نهی از منکر می کند ، معروف و منکر را - هرچند به طور اجمالی - بشناسد.

چگونه امر به معروف و نهی از منکر کنیم؟

هدف عمده و اساسی در امر به معروف و نهی از منکر محقق شدن معروف و زدوده شدن منکر است. برای رسیدن به این هدف باید به دنبال بهترین و موثرترین راهکارها و شیوه های عملی بود. موارد زیر برای نیل به این هدف توصیه می شود :

1- روش عملی :

اولین و موثرترین روش در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. یکی از عوامل مهم در موفقیت پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) برای ترویج و گسترش مکتب استفاده از این روش بود. پیامبر اکرم(ص) در بسیاری از امور مانند ساخت مسجد ، حفر خندق ، برنامه های فرهنگی و اجتماعی و .... قبل از تشویق دیگران خود پیشقدم می شد ، امامان معصوم(ع) نیز این روش را اعمال می کردند.

2- احترام به شخصیت افراد :

اصل دوم که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر در خور توجه است ، احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند ، و به طور آشکار خود را نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت.

3- ارشاد تدریجی :

اغلب بسیاری از افراد انتظار دارند کسانی که در گرداب منکرات غوطه ور هستند را به یکباره از گرداب خارج کرده و مسلمان ایده آلی بسازند. اما باید توجه داشت که تربیت ، روشی تدریجی است و فضایل یا رذایل اخلاقی به طور یک مرتبه در انسان ایجاد نمی شوند. از سوی دیگر نزول قرآن نیز تدریجی بوده است چرا که قرآن کتابی برای تربیت و هدایت انسانبه سوی کمال است.

4- ایجاد فضای امر و نهی :

محیط در تربیت و پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونه ای آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر پادارند :

" لِیَقُومَ النَاسُ بِالقِسطِ ". (سوره حدید ، آیه25)

پیامبر اکرم(ص) می فرماید :

"کلکم راعٍ ، وَ کلکم مَسوُولٌ عَن رَعِیتِهِ ".

هر کدام از شما مسئول هستید و درباره افرادی که به سخن شما گوش می دهند بازخواست خواهید شد. (بحارالانوار ، ج72، ص38؛ ارشاد القلوب ، ج1، ص184)

5- تشویق به ارزش ها :

تشویق به ارزش و خوبی یکی از امتیازات مکاتب الهی است. پیامبر اکرم(ص) از عامل تشویق در جهت پیشبرد اهداف استفاده های زیادی می کرد. برای کسانی که دو رکعت نماز برای خدا می خواندند جایزه تعیین می کرد. (ره توشه راهیان نور ویژه محرم الحرام ، ، ص1)

پیامبر اکرم(ص) وظایف حساس سیاسی ، فرهنگی و نظامی را به افراد لایق می سپرد و امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود.

6- محبت و اخلاق نیکو :

یکی از روشهای موثر در امر به معروف و نهی از منکر ، محبت و روحیه سازگاری و نرمخویی است. چنانچه پیامبراکرم(ص) به تصریح قرآن کریم مرهون این خصلت بوده است.

7- برخورد عملی با مرتکبان منکر :

به طور کلی اگر در کنار شیوه های گذشته این شیوه را مد نظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر بی نتیجه خواهد ماند.

مراتب امر به معروف و نهی از منکر

انزجار قلبی :

علمای اسلام برای امر به معروف و نهی از منکر مراتب و درجات و همچنین اقسامی قائل شده اند. اولین درجه و مرتبه نهی از منکر ، هجر و اعراض یا انکار قلبی است و این در مواردی است که ما با شخصی که با او صمیمیت داریم قطع رابطه کنیم و نسبت به او سردی نشان دهیم.

این برخورد ، برای او تنبیه تلقی شود ، یعنی تحت یک زجر و شکنجه روحی قرار گیرد و این عمل ما در جلوگیری از کار بد او تأثیر داشته باشد؛ در غیر این صورت چه بسا فردی که از قطع رابطه ما استقبال کرده و او هم قطع رابطه کند و آزادتر دنبال منکرات و کارهای زشت برود در چنین مواردی این کار درست نیست.

مرحله زبانی :

درجه دومی که علما و دانشمندان برای نهی از منکر ذکر کرده اند ، مرحله زبان است. چه بسا آن بیماری که دچار منکری است ، به دلیل جهالت و نادانی و تحت تأثیر یک سلسله تبلیغات قرار گرفته است ، احتیاج به مربی ، هادی ، راهنما و معلم دارد تا با او تماس بگیرد و با کمال مهربانی با او صحبت کند ، موضوع را با او در میان بگذارد تا معایب و مفاسد را برایش تشریح کند تا آگاه شود و بازگردد.

مرحله عمل :

مرحله سوم عمل است. گاهی طرف در درجه و حالی است که نه اعراض و هجران و نه زبان و بیان بر او تأثیر نمی گذارد. در اینجا باید از راه عمل وارد شد. وارد عمل شدن نه تنها به زور گفتن نیست ، کتک زدن و مجروح کردن نیست ، البته مواردی هم هست که جای تنبیه عملی است که آن هم از شئون حکومت اسلامی است و شهروندان جامعه اسلامی از پیش خود حق اعمال این تنبیهات را ندارند.

امر به معروف عملی این است که نباید تنها به گفتن قناعت کند و فکر کنیم همه چیز را گفتن درست می شود. گفتن ، شرط لازم است ولی کافی نیست. باید عمل کرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملی غیرمستقیم است.(تلخیصی از جلد دوم حماسه حسینی ، مرتضی مطهری ، ص193-197)

ترک امر به معروف و نهی از منکر

دلایل ترک امر به معروف و نهی از منکر

در روایات آمده است که در آخرالزمان ، گروهی امر به معروف را رها نموده و برای خود بهانه ها و عذرها می آورند و کار خود را توجیه می کنند؛ از جمله توجیهات بهانه جویان برای ترک این وظیفه مهم دینی و انسانی ، یکی از امور زیر است :

طمع

یکی از عوامل نادیده گرفتن معروف و مبارزه نکردن با منکر ، طمع رسیدن به قدرت و مقام و یا به دست آوردن شهرت ، مال و ثروت است.

امام علی (ع) فرموده است :

«بیشترین لغزشگاه های خردها ، زیر درخشندگی های طمع هاست». (نهج البلاغه ، حکمت 219)

تسامح و بی اعتنایی

بعضی به این دلیل که هرکس در مقابل اعمال خود مسئول است و کسی بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد ، این ماموریت بزرگ الهی را ترک می کنند. هر جرم و گناهی در جامعه قابل سرایت است. یک خلاف از یک فرد ، در کل جامعه اثر دارد.

قرآن کریم در قصه اصحاب سبت می فرماید :

«آن ها قومی بودند که به آنچه خداوند برایشان حرام فرموده بود ، از صید کردن ماهی در روز شنبه ، مخالفت کردند و گروهی از ایشان ، آن ها را اندرز داده و نهی از منکر می کردند و جمعی دیگر ساکت بوده و نهی از منکر نمی کردند؛ بلکه ناهیان منکر را می گفتند : ساکت شوید و با ایشان کار نداشته باشید؛ زیرا این ها باید هلاک شوند.

چون آن قوم در معصیت فرو رفتند ، عذاب الهی بر آنان نازل شد و تنها ناهیان از منکر نجات یافتند و بقیه گناهکاران و افرادی که نهی از منکر را ترک کرده بودند ، همه به صورت میمون ، مسخ شده و هلاک گردیدند».(سوره بقره ، آیه65)

پیامبر اکرم (ص) در روایتی فرموده اند :

«به خدایی که جانم دردست اوست ، از امت من گروهی از قبر برمی خیزند؛ در حالی که در قیافه بوزینه و خوک هستند. این قیافه ها به خاطر آن است که آنان قدرت بر نهی از منکر داشته ، ولی با گناهکاران سازش کردند». (کنزالعمال ، ج3، ص83)

خجالت کشیدن

گاهی سکوت و رها کردن این دو فریضه الهی ، سرچشمه روحی و روانی دارد. فرد خجالت می کشد و حیا می کند. این نوع حیا در روایات اسلامی مورد انتقاد است. حیایی که انسان را از کارهای نیک و انجام وظیفه شرعی باز می دارد ، ناپسند و منفی است و اسلام آن را در انسان نشانه نادانی و ناتوانی می داند.

امام علی(ع) فرمود :

«کسی که از گفتن حق شرم کند ، احمق و نادان است». (غررالحکم ، ح 8650)

بنابراین ، شخصی که گرفتار این صفت است ، باید با تمرین و ممارست آن را از خود دور کند. او باید از خداوند حیا کند و این حیای مثبت است.

امام علی (ع) فرمود :

«بهترین حیا ، حیای از خداوند است». (غررالحکم ، ح 3112)

عُزلت طلبی با تصور خودسازی

برخی گوشه گیری را بهتر از ارتباط با دیگران دانسته ، آن را ترویج می نمایند و می گویند : «انزواطلبی فوایدی چون اندیشیدن و دوری از بسیاری از گناهان را به دنبال دارد». (کیمیای سعادت ، ج1، ص434)

این افراد به خیال خودسازی به خیر و شر جامعه و مسائلی که در آن می گذرد ، کاری ندارند. پذیرفتن این گونه تفکر ، سبب می شود که انسان ، مسئولیت اجتماعی خویش را از یاد برده و به فکر اصلاح و سعادت جامعه انسانی نباشد.

آوردن عذر و بهانه

گاهی برخی افراد برای شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت های اجتماعی ، به توجیه گناه یا حق به جانب نشان دادن گناهکار می پردازند.

قرآن کریم درباره عده ای که از شرکت در جنگ احزاب خودداری کردند و بهانه آوردند که خانه های ما حفاظ ندارد و ما از ناموسمان در امان نیستیم ، می فرماید :

«و گروهی از آن ها از پیامبر رخصت طلبیدند ، گفتند : خانه های ما را حفاظی نیست ، خانه هایشان بی حفاظ نبود ، می خواستند بگریزند».(سوره احزاب ، آیه 13)

امام صادق (ع) می فرماید :

«کسی که منکری را ببیند و با آن مبارزه نکند ، در حالی که قدرت دارد ، او دوست می دارد که خدا نافرمانی شود و کسی که نافرمانی خدا را دوست داشته باشد ، در مقابل خدا به دشمنی و ستیز برخاسته است». (مستدرک الوسائل ، ج12، ص177)

هراسیدن

گاهی انسان به علت ترس ، از مرگ و کم شدن رزق و روزی و ریختن آبرو و... امر به معروف و نهی از منکر نمی کند ، ولی چنین شخصی باید بداند که در منابع روایی اسلام تأکید شده است : «امر به معروف و نهی از منکر ، نه مرگی را نزدیک می کند و نه رزق و روزی انسانی را کاهش می دهد». (نهج البلاغه ، ترجمه جعفر شهیدی ، خطبه 156)

خداوند در قرآن فرموده است :

فَلا تَخشَوهُم وَ اخشَونی(سوره بقره ، آیه50)؛

اما آن کس که از غیرخدا ترسی ندارد ، نه تنها از مرگ نمی هراسد؛ بلکه مرگ ، یعنی رسیدن به لقای معشوق ، یگانه آرزویش است؛

امام حسین(ع) می فرماید :

«من ، مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز ذلت و خواری نمی دانم». (بحارالانوار ، ج44، ص381)

فهم نادرست

برخی از افراد با برداشت نادرست از آیات قرآنی ، مانند آیه شریفه : (... وَلاَ تُلقُوا بِأَیدِیکم إِلَی التَهلُکه...)(سوره بقره ، آیه 195)

و درک نکردن مفهوم «تقیه» ، در انجام این دو فریضه الهی تعلل ورزیده و به دنبال بهانه ای می گردند تا از زیر بار امر به معروف و نهی از منکر کردن ، شانه خالی کنند.

پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر

پیامدهای ترک امر به معروف و نهی از منکر عبارت است از :

1. عدم استجابت دعاها؛

2. زوال نعمت های الهی؛

3. حاکمیت اشرار ، زیرا با ترک این دو فریضه ، زمینه برای حاکمیت اشرار فراهم می گردد؛

4. نابودی و اضمحلال جامعه انسانی ، چنان که قرآن ، علت نابودی جوامع گذشته را ترک این دو وظیفه دانسته است. (سوره اعراف ، آیات 162و166؛سوره مدثر ، آیات43 و 46؛ نهج البلاغه ، خطبه 129)

امام علی(ع) نیز درباره پیامدهای ناگوار ترک این دو فریضه فرموده است :

«امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که اگر چنین کنید ، خداوند بدانتان را بر شما ولایت می دهد و آن گاه دعا می کنید ، ولی مورد اجابت قرار نمی گیرد.» (وسائل الشیعه ، ص 179 و 180)

امر به معروف و نهی از منکر نه تنها به اتفاق فقهای اسلام واجب است ، بلکه اصل وجوب آن جزو ضروریات دین مبین اسلام به شمار می آید.امر به معروف و نهی از منکر با رعایت شرایط آن یک تکلیف شرعی عمومی برای حفظ احکام اسلام و سلامت جامعه است ، و صرف توهم این که موجب بدبینی فاعل منکر یا بعضی از مردم نسبت به اسلام می گردد باعث نمی شودکه این وظیفه بسیار مهم ترک شود.