مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر اسلام

مراحل تربیت کودک از نظر پیامبر اسلام

افراد در زندگی خود از دورانی به دوران دیگر می رسند : نوزاد به کودکی ، کودک به نوجوانی ، نوجوان به بلوغ و کمال جسمی پا می گذارد. هر دوره ای دارای ویژگی هایی می باشد ، که برنامه های تربیت در هر دوره ای با توجه به نیازها و مقدمات آن دوره مشخص می شود.

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

رسول گرامی(صلّی الله علیه وآله) دوران زندگی فرزند را به سه مرحله تقسیم می کند :

از تولد تا 21 سالگی مهم ترین مرحله رشد و نمو انسان است و هر گونه برنامه و تدبیر تربیتی باید در این دوره صورت پذیرد.

مراحل تربیت دینی

• مرحله اوّل از بدو تولد تا هفت سالگی؛
• مرحله دوم از هفت تا چهارده سالگی؛
• مرحله سوم از چهارده تا 21 سالگی.

از شروع تولد تا 21 سالگی مهم ترین مرحله رشد و نمو انسان است و هر گونه برنامه و تدبیر تربیتی باید در این دوره صورت پذیرد. پیامبر(ص) می فرماید :

«فرزند در هفت سال اول سید و آقاست؛ در هفت سال دوم بنده و فرمانبردار است و در هفت سال سوم مسئول و طرف شور است.»

در این گفتار سه مرحله اساسی تربیت را بررسی می کنیم.

1. مرحله سیادت

این مرحله دارای چند ویژگی است که به برخی اشاره می گردد :

أ) میل شدید به بازی

از جمله گرایش هایی که در کودک وجود دارد و باید به آن توجه و پاسخ مناسب داده شود ، میل به بازی است. اولین توصیه تربیتی که رسول اکرم در این مرحله از زندگی کودک دارند ، این است که : او را در هفت سال اول رها کنید. زیرا کودک در این دوره باید بازی کند.

نکته قابل توجه در توصیه پیامبر(ص) ، استفاده از واژه «دَعْ» به معنای رها کردن کودک است. در جای دیگر می فرماید : «وامْهِلْ صبیک حتی یأتی له سِتّ؛ کودک را رها کرده و آزاد گذار تا به شش سالگی وارد شود.» اهتمام پیامبر(ص) به بازی کودکان نشانه اهمیت این فرایند است.

پیامبر(ص) از کنار کودکان عبور کرد. آنها مشغول خاکبازی بودند ، بعضی از اصحاب آنان را از بازی نهی کردند ، پیامبر فرمود :

«بگذارید بازی کنند. خاک بهار کودکان است.»

بازی از ضروریات زندگی کودک است و تصور اینکه وقت بچه بیهوده می گذرد ، تصوری باطل است.

بازی در این دوره موجب رشد جسمی ، ذهنی و روانی کودک گردیده ، تمایلات و نیازهای عاطفی از این طریق تعدیل و برطرف می شود. بازی برای کودک مثل نفس کشیدن ضرورت دارد. نباید از شیطنت ها و بازی های کودکانه جلوگیری شود.

رسول گرامی اسلام(ص) وجود نشاط و فعالیت و جنب و جوش زیاد در کودکی را نمایانگر فزونی عقل و اندیشه در بزرگسالی دانسته و می فرماید :

«شیطنت و لجاجت و ستیزه جویی کودک در خردسالی ، نمایانگر فزونی عقل و اندیشه او در بزرگسالی است.»

همچنین می فرماید :

«یستحبُّ عرامَةُ الغلام فی صغره لیکون حلیما فی کبره ثم قال : لا ینبغی إلا أنْ یکون هکذا؛ چه خوب است که فرزند انسان در خردسالی ، بازیگوش و پرتلاطم باشد ، تا از حالت طغیان آمیز او ، شخصیتی در بزرگسالی ، بردبار و خویشتن دار و پایدار ساخته شود ... سزاوار است که خردسال چنین باشد.»

مرحوم مجلسی در ذیل حدیث «عرامه» را به بداخلاقی و شیطنت و شدت علاقه طفل خردسال به بازی و فرار از مدرسه تفسیر کرده ، اضافه می کند وجود این حالت در کودکان نشانه عقل و استقامت آنها به هنگام بزرگسالی است ، ولی اگر کودک مطیع ، بدون جنب و جوش ، ساکت و آرام باشد ، در بزرگسالی از هوش استنباطی لازم برخوردار نمی باشد و این نکته به تجربه رسیده است.

فشار آوردن بیش از حد و خارج از توان کودک و تحمیل های نابجا در نوجوانان ، آسیب های جدی در حوزه دینداری کودکان وارد می نماید.

صفت دیگری که پیامبر برای این دوره بیان می فرماید ، ویژگی بزرگی و فرماندهی است. حضرت لقب «سید» را در این دوره به کودک می دهد.ب) فرماندهی و اداره دیگران

بدیهی است که لازمه سیادت و بزرگ منشی در خردسالی ، فرماندهی و ریاست است. بزرگ ترها باید خواسته خردسالان را پذیرفته ، نسبت به آنان فرمانبردار باشند.

سیر بازی کردن و حکمرانی و امیر خانه بودن در این دوره موجب شکل گیری بنیان شخصیتی کودک می گردد ، از این رو هر گونه برخورد تحکم آمیز ، آموزش های رسمی و اجباری و جلوگیری از تحرک و بازی و امر و نهی ، به شخصیت کودک اختلال جدی به هنگام بزرگسالی وارد می نماید.

با توجه به ویژگی های این دوره ، نکته قابل توجه برای تربیت دینی کودکان این است که برای شکل گیری شخصیت دینی کودکان ، از هر گونه اجبار بچه ها برای انجام واجبات و امر و نهی های دینی یا وادار کردن آنان به صورت اجباری به حفظ قرآن ، خودداری گردد. آموزش های رسمی دینی موجب اختلال جدی در فرآیند تربیت دینی کودک می شود. همان طور که پیامبر(ص) فرمود کودک در این دوره باید آزاد و رها از هر گونه قیود و امر و نهی باشد ، تا در آینده با بردباری و استواری و عقلانیت بسیار بتواند به تکالیف و وظایف دینی خود عمل کند. دستورهای دینی و اهتمام به تربیت دینی در همان حدی که وارد شده ، یعنی آموزش «لا اله الا اللّه » و «محمد رسول اللّه » گفتن ، در همین حد بسیار اندک ، متناسب با وضع بدنی ، روانی و فکری کودک است. تحقیقات می گوید : بسیاری از وازدگی های نوجوانان نسبت به مسائل دینی ، به سبب عدم توجه اصولی و کارشناسانه اولیا نسبت به این مهم می باشد. فشار آوردن بیش از حد و خارج از توان کودک و تحمیل های نابجا در نوجوانان ، آسیب های جدی در حوزه دینداری کودکان وارد می نماید.

2. مرحله اطاعت

پیامبر اعظم (ص) دومین دوره و مرحله زندگی کودک را که از هفت تا چهارده سالگی است ، «دوره اطاعت» می نامند.

در این دوره تغییرات قابل ملاحظه ای در رشد و روان کودک پدید می آید :

جسمش قوی می شود و درکش رشد می کند. قدرت تشخیص خوب از بد را می یابد ، ولی از نظر عقلی رشد لازم را نکرده است و می باید به طور کامل تحت کنترل و نظارت و اداره پدر و مادر باشد. با توجه به آنچه گذشت ، این دوره ویژگی هایی دارد :

أ) ادب پذیری :

ادب پذیری و اطاعت ، از جمله ویژگی های این دوره است. با توجه به این ویژگی ، این دوره زمان آغاز تربیت رسمی کودکان است. از این رو حضرت می فرماید «هفت سال بعد ادب آموخته شود» چرا که از نظر جسمی و فکری و عاطفی رشد لازم را جهت ادب پذیری پیدا کرده است و می تواند خوب و بد را تشخیص دهد. اطاعت پذیری و قدرت تشخیص ، از ابزار لازم تربیت می باشد ، که در این دوره هر دو ابزار را فرزند دارا می باشد.

ب) آموزش پذیری :

دومین ویژگی کودک در این دوره ، آمادگی اش برای فراگیری و آموزش است و این دوره آغاز تعلیم و آموزش رسمی کودک است. از این رو پیامبر اعظم(ص) می فرماید :

«در هفت سال بعد به او کتاب خدا و حلال و حرام را آموزش دهند.»

متأسفانه غفلت والدین از این مهم در دوره آخرالزمان ، پدیده ای است که پیامبر در 1400 سال پیش طبق نقل هشدار داده و فرمود :

«وای به حال فرزندان آخرالزمان که پدران آنان هیچ گونه اقدام موثری برای آموزش واجبات دینی به آنها ندارند.»

پدر و مادری که اقدام به آموزش و ادب آموزی فرزندشان کنند ، مشمول دعای رسول خدا(ص) می باشند که فرمود :

«رحمت خدا بر پدر و مادری که در راه نیکی و نیکوکاری به فرزند خود کمک و به او احسان کنند.»

3. مرحله وزارت

سومین مرحله از دوران زندگی انسان را حضرت رسول اعظم(ص) دوره وزارت نام می نهند که هشت سال سوم زندگی فرد می باشد ، یعنی از چهارده تا بیست و یک سالگی که به آن دوره بلوغ هم می گویند. بیشتر لغت شناسان ، واژه «بلوغ» را به معنی «ادراک و رسیدن» معنی کرده اند. بلوغ مرحله حساسی است که در آن پاره ای تغییرات جسمی همراه با رشد عقلی و فکری صورت می گیرد. دوره بلوغ ، دوره ناشناخته و اسرارآمیزی است. تحولات جسمانی ، عاطفی و عقلانی در این دوره به حدی زیاد است که برخی روانشناسان آن را دوره طوفان ، زلزله و بحران نامگذاری کرده اند.

این دوره مثل دوره های دیگر از ویژگی هایی برخوردار است :

أ) رشد جهشی احساسات :

ویژگی اول این دوره ، رشد عواطف و احساسات به صورت سریع و جهشی است.

از جمله احساساتی که سریع شکفته می شود ، احساسات مذهبی است. تمایلات ایمانی در او ایجاد می شود و به صورت فطری گرایش به مذهب پیدا می کند.

ب) گرایش به درستکاری :

ویژگی دیگر نوجوانان در این مرحله ، تمایل فطری و درونی به پاکی و فضیلت و عدل و انصاف و اَدای امانت و وفای به عهد و راستی و درستی است. از این رو از هر گونه نادرستی و بداخلاقی دیگران رنج می برند. تمایل فطری به ایمان و اخلاق در این دوره ، از بهترین و بزرگ ترین پایگاههای تربیتی نسل جوان است.

مربیان باید از این تمایل فطری و کشش روحانی استفاده کنند.

پ) شایستگی مشورت

ویژگی سوم این دوره براساس رهنمودهای رسول اکرم(ص) ، رسیدن به مقام وزارت و مشاورت است و لازمه آن همراهی با اوست. از این رو حضرت می فرماید :

«پس او را در همه امور همراه خود قرار ده».

پیامبر(ص) ، هم خود رفتاری بسیار نیکو و پسندیده با جوانان داشتند و هم دیگران را سفارش به رفتار نیکو با جوانان می کرد و می فرمود :

«به شما در باره جوانان به نیکی سفارش می کنم که آنها دلی نازک تر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند ... جوانان دعوت مرا پذیرفتند و به این پیمان عمل کردند ، ولی دیگران از دعوتم سر باز زدند.»

و نیز فرمود :

«سفارش می کنم که با جوانان به نیکی رفتار کنید و شخصیت آنها را گرامی بدارید.»

ت) ابراز وجود :

از ویژگی های دیگر جوانان ، تشخص طلبی است. میل به نیرومندی و جلب توجه دیگران ، او را شیفته کار قهرمانی می کند. او به دنبال قهرمانان تاریخ می گردد و آنها را الگو قرار می دهد.

روایت امام صادق

از جمله زیباترین و جامع ترین روایاتی که در این زمینه به دست ما رسیده روایت امام صادق علیه السلام به نقل از لقمان حکیم است که خطاب به فرزند خود می گوید :

«یَا بُنَیَّ إِنْ تَأَدَّبْتَ صَغِیراً انْتَفَعْتَ بِهِ کَبِیراً ، وَ مَنْ عَنی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ وَ مَنِ اهْتَمَّ بِهِ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ- وَ مَنْ تَکَلَّفَ عِلْمَهُ اشْتَدَّ طَلَبُهُ- وَ مَنِ اشْتَدَّ طَلَبُهُ أَدْرَکَ مَنْفَعَتَهُ فَاتَّخِذْهُ عَادَة؛ [1]

ای پسرم! اگر در بچّگی ادب پیدا کنی در بزرگی به تو فایده می رساند و هرکس به ادب توجّه کند به آن اهمیّت می دهد و هرکس به آن اهمیّت بدهد به علم خود متعهّد می شود و هرکس به علم خود متعهّد شود بیشتر در طلب آن می کوشد و هرکس بیشتر در طلب آن بکوشد منفعت آن را درک می کند؛ پس آن را عادت خود قرار بده.»

در این روایت ارزشمند ، ضمن اشاره به اهمیت ادب آموزی در کودکی ، مراحل شکل گیری آداب صحیح به عنوان یک سبک ادب آموزی که باید به عادت و روش فرزند تبدیل شود بیان شده است که در سایت نم نمک به بررسی این مراحل می پردازیم.

اهمیت ادب آموزی در کودکی

همانگونه که در متون دینی از جمله روایت فوق نیز بیان شده ، همه کارشناسان تربیتی بر این باورند که ، تعلیم و تربیت انسان در سنین خردسالی و کودکی آثار و فواید بسیار بیشتر و ماندگارتری در مقایسه با سنین بالاتر دارد؛ چنان که امیرالمومنین علیه السلام تربیت فرزندان خود را خطاب به امام مجتبی علیه السلام اینگونه به تصویر می کشند :

«وَ اِنَّما قلبُ الْحَدَثِ کَالاَْرْضِ الْخالیةِ ما اُلْقِیَ فیها مِنْ شی ءٍ قَبِلَتْهُ ، فَبادَرْتُکَ بِالادبِ قَبْلَ اَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ[2]

دل نوجوان ، همچون زمینِ ناکشته است؛ هر چه در آن افکنند بپذیرد ، پس به ادب آموختنت پرداختم ، پیش از آنکه دلت سخت شود و خِردت هوایی دیگر گیرد.»

از دست دادن فرصت تربیت فرزند در سنین کم ، موجب پیچیده و سخت شدن کار تربیت در سنین بالاتر و البته تحمیل هزینه های مادی و معنوی فراوان می شود؛ مسأله ای که بسیاری از خانواده ها را هم اکنون درگیر خود کرده است! این در حالی است که اگر روش صحیح ادب آموزی در سنین کم اجرا شود ، آینده ای بسیار افتخارآمیز و پر شکوه در انتظار فرزندانمان خواهد بود.

پله اول؛ توجه به ادب آموزی

بی مبالاتی ها در ادب آموزی ، از همان ماه ها و سال های ابتدایی آغاز می شود؛ جایی که بسیاری از والدین گمان می کنند در مواجهه با نهال نورس نیازی به دقت در رفتار با او نیست؛ چراکه اساساً فعلاً درکی از پیرامون خود ندارد و می توانند حتی با تمسخر و شوخی با او ، تنوع و نشاط صوری در فضای خانه ایجاد کنند. این در حالی است که اولین قدم ، توجه داشتن نسبت به مقوله آداب صحیح است. کسی که نسبت به «ادب» توجه دارد می توانیم امیدوار باشیم که در کسب آن نیز همت کند. بی اعتنایی به آداب صحیح زندگی فردی و اجتماعی به معنای کج نهادن اولین خشت در بحث تأدیب است. عبارت «وَ مَنْ عَنی بِالْأَدَبِ اهْتَمَّ بِهِ؛ و هرکس به ادب توجّه کند نسبت به آن اهتمام می ورزد.» نیز به همین معناست.

اگر می خواهیم توجه خود به مقوله ادب را تقویت کنیم کافی است در نتایج و آثار بسیار مهم آداب شایسته ، تفکر و اندیشه کنیم و این ، ترجمان کلام نورانی امام صادق علیه السلام است که فرمودند :

«تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ؛ [3]

یک ساعت اندیشیدن بهتر از یک سال عبادت است.»

چه بسا یک لحظه اندیشیدن در مورد اهمیت ادب آموزی ، به اهتمام و تصمیمی نسبت به این مسأله مهم بینجامد که افراد دیگر ، پس از گذشتن یک سال یا بیشتر هم به این نکته پی نبرند و فرصت ناب ادب آموزی را از دست بدهند.

پله دوم؛ دانش ادب آموزی

پس از تصمیم برای ادب آموختن و آموزاندن ، لازم است راه صحیح آن را دریابیم. انجام هر کار مهمی نیاز به فراگیری علم مربوط به آن را دارد و ادب آموختن به فرزند ، آن هم در سنین کودکی ، نیازمند علم تأدیب هم از نظر محتوا و هم از نظر روش است. به طور کلی ، سن کم کودک ایجاب می کند از راه های توأم با محبت و مهربانی و در قالب بازی و آموزش های کودکانه و با ارائه محتوای صحیح و متناسب ، به تربیت او همت گماریم؛ چنانکه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل شده است که فرمودند :

«مَنْ کَانَ عِنْدَهُ صَبِیٌ‏ فَلْیَتَصَابَ لَه؛ [4]‏

هرکس کودکی دارد ، باید با او کودکانه‏ ‏رفتار کند.»

پله سوم؛ تلاش و جدّیت

بی تردید برای رسیدن به هر هدفی باید تلاش کرد و نمی توان بدون تلاش ، منتظر دست یافتن به نتیجه مطلوب بود. قرآن کریم در این باره می فرماید :

«وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی؛ [5]

و اینکه برای انسان جز حاصل تلاش او نیست.»

«سعی» در لغت به معنای تند راه رفتن است که از دویدن آرام ‏تر است و به طور استعاره در جدیّت و کوشش در کار ، استفاده می شود» [6] پس در این مرحله از ادب آموزی ، باید با تلاش و جدّیت سعی کنیم خود را به آداب شایسته زینت دهیم.

پله چهارم؛ کسب سود آداب شایسته

این مرحله ، زمان برداشت محصول تلاش در راه کسب آداب شایسته است. بالأخره اولین آثار برخورداری انسان از ادب مطلوب ظاهر شده و انسان از منافع عمل به آداب نیکو بهره مند می شود؛ چنان که قرآن کریم می فرماید :

«مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها؛ [7]

هر که کار شایسته کند ، به سود خود اوست؛ و هر که بدی کند ، به زیان خود اوست.»

ادب شایسته نه تنها به خود فرزند سود می رساند بلکه والدین و اطرافیان را نیز از برکات آن بهره مند می کند و خلاصه اینکه بهترین تحفه و یادگاری است که والدین و مربیان می توانند از خود به یادگار بگذارند؛ همانگونه که امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند :

«لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَب‏؛ [8]

هیچ میراثی مانند ادب نیست.»

پله پنجم؛ عادت به آداب شایسته

نکته اساسی در آموختن ادب این است که انسان باید بتواند برای همیشه نسبت به رفتارهای پسندیده ، مودب باشد به گونه ای که دیگر ، رعایت آن آداب نه تنها برای او سخت نباشد بلکه رعایت نکردن آنها برای او گران آید. به عبارت دیگر ، عادت به رفتارهای نیک ، ضامن بقاء ، دوام و استفاده حداکثری از فواید آنهاست چنان که لقمان حکیم نیز در توصیه خود به فرزندش به این نکته اشاره کرده و می فرماید :

«فَاتَّخِذْهُ عَادَة؛ [9]

پس آن را عادت خود قرار بده.»

پی نوشت :

[1] قمی ، علی بن ابراهیم‏؛ تفسیر القمی‏ ، ناشر : دار الکتاب‏ ، قم‏ ، 1404 ق‏ ، ج 2، ص 164.

[2] نهج البلاغه ، صبحی صالح ، ص 393؛ نهج البلاغه با ترجمه دکتر شهیدی ، ص 297.

[3] عیاشی ، محمد بن مسعود؛ تفسیر العیّاشی‏ ، ناشر : المطبعة العلمیة ، تهران ، 1380 ق ، ج2، ص 208.

[4] ابن بابویه ، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه ، ‏ناشر : دفتر انتشارات اسلامی ، قم‏ ، 1413 ق‏ ، ج 3، ص 484.

[5] سوره نجم ، آیه 39.

[6] راغب اصفهانی ، حسین بن محمد؛ مفردات ألفاظ القرآن‏ ، ناشر : دار الشامیة ، بیروت ، 1412 ه. ق‏ ، ص 411، ماده «سعی».

[7] سوره فصلت ، آیه 46.

[8] شریف الرضی ، محمد بن حسین‏؛ نهج البلاغه ، صبحی صالح ، ناشر : هجرت‏ ، قم‏ ، 1414 ق ، ‏ص 478.

[9] قمی ، علی بن ابراهیم‏؛ تفسیر القمی‏ ، ناشر : دار الکتاب‏ ، قم‏ ، 1404 ق‏ ، ج 2، ص 164.