ضرب المثل عطایش را به لقایش بخشیدم

زمینه پیدایش

درویشی را ضرورتی پیش آمد. کسی گفت : «فلان ، نعمت وافر دارد و اگر بر حاجت تو واقف شود ، در قضای آن توقف روا ندارد.» گفت : «من او را ندانم.» گفت : «مَنَت رهبری کنم.» دستش گرفت و نزد آن کس درآورد. یکی را دید لب فرو هشته و ابرو در هم کشیده و تند نشسته ، برگشت و سخن نگفت. پرسیدنش : «چه کردی؟» گفت : «عطایش را به لقایش بخشیدم!» مَبَر حاجت به نزدیک تُرُش روی * که از خوی بدش فرسوده گردی اگر گویی غم دل ، با کسی گوی * که از رویش به نقد آسوده گردی(1)

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

پیامها

انسان های فرومایه و پست ، ارزش حاجت خواستن ندارند ، اگرچه گشاده دست باشند.

کاربرد : زمانی که انسان خسیسی از خدمتی که می بایست در حق دیگری انجام دهد ، سرباز زند ، این ضر ب المثل بکار برده می شود؛ همچنین ، زبان حال کسی است که به انسان فرومایه و بدخلق نیاز پیدا کند و نخواهد از او حاجت بطلبد.

ضرب المثل های هم مضمون

آبرو را پیش هر ناکس مریز.

اگر از گرسنگی آب به دیوار بپاشم و بو کنم ، دست به طرف نامرد دراز نمی کنم.

بهر دو نان ، منت دونان چرا؟ خاک خور و نان بخیلان مخور.

خون جگر خورم ، نخورم نان ناکسان.

غم خور و نان غم افزایان نخور.

نه شیر شتر ، نه دیدار عرب.(2)

اشعار هم مضمون

پیش جبین گرفته مکن عرض احتیاج * ای نابلد! مکوب دری را که باز نیست (فرهنگنامه امثال و حکم ایرانی)

سرمه ای را که بود منت غیری همراه * کور باد ار بکنم چشم بِدان سرمه سیاه گرم روزی نباشد تا بمیرم * به از نان خوردن از دست لئیمان (سعدی)

مرا ز نان جو خویش چهره کاهی به * که از شراب حریفان سفله ، گلناری (امیدی رازی)

نخورد شیر ، نیم خورده سگ * ور به سختی بمیرد اندر غار(3) (سعدی)

ریشه های قرآنی حدیثی

حضرت علی(علیه السلام) : «لا تَسأَلِ الحَوائِجَ غَیرَ أَهلِها؛ حاجات خود را از نااهلان مخواه».(4)

حضرت علی(علیه السلام) : «فَوتُ الحاجت اَهوَنُ مِن طَلَبِها اِلی غَیرُِ اَهلِها؛ روا نشدن حاجت ، آسان تر است تا آن را از نااهل خواستن».(5)

امام سجاد(علیه السلام) : به شخصی که می گفت : خدایا! مرا از بندگانت بی نیاز گردان ، فرمود : «لَیسَ هکَذا ، اِنَما الناسُ بِالناسِ ، ولکِن قُل : اَلهُمَ اَغنِنی عَن شَرارِ خَلقِکَ؛ این چنین نیست؛ زیرا مردم به هم محتاجند. بگو : خدایا ، مرا از بدان خلقت بی نیاز گردان!(6)

پی نوشت ها :

1. حسن ذوالفقاری ، داستان های امثال ، تهران ، مازیار ، 1385، چ 2، ص 653.

2. غلامرضا حیدری ابهری ، حکمت نامه پارسیان ، قم ، مؤسسه نشر جمال ، 1385، چ 1، ص 191.

3. همان.

4. الحکم ، بنیاد پژوهش های اسلامی ، مشهد ، آستان قدس ، 1417 هـ.ق ، چ 1، ج 2، ص 172.

5. نهج البلاغه سید رضی ، ترجمه : کاظم محمدی و محمد دشتی ، قم ، انتشارات امام علی(علیه السلام) ، 1396 هـ.ق ، چ 2، حکمت 66.

6. ابن شعبه حرانی ، تحف العقول ، ترجمه : علی اکبر غفاری ، قم ، نشر اسلامی ، 1404 هـ.ق ، چ 2، ص 278.

برگرفته از : مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما