بیوگرافی و زندگینامه عطار نیشابوری شاعر ایرانی

بیوگرافی و زندگینامه عطار نیشابوری شاعر ایرانی

فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطار نیشابوری متولد 1146میلادی مصادف با 540 هجری قمری یکی از عارفان ، صوفیان و شاعران ایرانی سترگ و بلندنام ادبیات فارسی در پایان سده ششم و آغاز سده هفتم است.

• ثبت بیوگرافی و زندگینامه شما در گوگل!

دارو فروشی

مسلما عطار در آغاز حیات و گویا تا مدتی از دوره تحقیق در مقامات عرفانی ، شغل دارو فروشی خود را که لازمه آن داشتن اطلاعاتی از طب نیز بوده حفظ کرده و در داروخانه سرگرم طبابت بوده است. خود در کتاب خسرونامه گوید :

به من گفت ای بمعنی عالم افروز

چنین مشغول طب گشتی شب و روز

و باز در مصیبت نامه گفته است :

مصیبت نامه کاندوه جهانست

الهی نامه کاسرار عیانست

به داروخانه کردم هر دو آغاز

چگونه زود رستم زین و آن باز

به داروخانه پانصدشخص بودند

که در هر روز نبضم می نمودند

با توجه به اشاره شاعر ، معلوم می شود که انقلاب حال او هم در زمان پزشکی و داروگری دست داده بود و او آثاری در همان ایام پدید آورد. بنابراین افسانه معروفی که درباره انقلاب حال عطار موجود است ساختگی به نظر می آید. درباره این حادثه جامی چنین آورده است : «گویند سبب توبه وی آن بود که روزی در دکان عطاری مشغول معامله بود ، درویشی آنجا رسید و چندبار- شیءالله - گفت. وی به درویش نپرداخت. درویش گفت ای خواجه تو چگونه خواهی مرد؟ عطار گفت چنانکه تو خواهی مرد! درویش گفت تو همچون من می توانی مرد؟ عطار گفت : بلی! درویش کاسه چوبین داشت ، زیر سرنهاد و گفت الله و جان بداد. عطار را حال متغیر شد ، دکان بر هم زد و به این طریق در آمد.»

عرفا درباره مشایخ متقدم از اینگونه اقوال بسیار دارند. مسلما انقلاب حال عطار در همان اوان که از راه پزشکی و داروفروشی به خدمت خلق سرگرم بود ، دست داد و او که سرمایه کثیری از ادب و شعر اندوخته بود ، اندیشه های عرفان خود را به نظم روان دل انگیز در می آورد و همچنان به کار خود ادامه می داد و این حالت بسیاری از مشایخ بود که وصول به مقامات و مدارج معنوی آنان را از تعهد مشاغل دنیوی و کسب معاش باز نمی داشت.

نورالدین عبدالرحمن جامی ، یعنی قدیمی ترین کسی از متصوفه که به زندگی عطار اشاره کرده ، او را از مریدان شیخ مجدالدین بغدادی - معروف به خوارزمی - از تربیت یافتگان شیخ نجم الدین کبری شمرده است. اگر چه عطار در ابتدای تذکرةالاولیا به رابطه خود با مجدالدین بغدادی اشاره کرده است ، لیکن در آنجا تصریحی نیست بر اینکه از پیروان و تربیت یافتگان وی باشد.

به هر حال عطار قسمتی از عمر خود را به رسم سالکان طریقت در سفر گذراند و از مکه تا ماوراء النهر بسیاری از مشایخ را زیارت کرد و در همین سفرها و ملاقاتها بود که به خدمت مجدالدین بغدادی نیز رسید. می گویند در پیری شیخ هنگامی که بهاءالدین محمد پدر جلال الدین محمد معروف به مولوی با پسر خود رهسپار عراق بود ، در نیشابور به خدمت شیخ رسید و شیخ نسخه ای از اسرار نامه خود را به جلال الدین که در آن هنگام کودکی خردسال بود ، بداد.

آثار عطار

در طول تاریخ آثار بسیاری به عطار نسبت داده شده اند و از آن گذشته پیش و پس از وی عده زیادی بوده اند که عطار تخلص می کرده اند؛ به گونه ای که عده ای آثار او را به تعداد سوره های قرآن یعنی 114 کتاب پنداشته اند اما آثار مسلم عطار طبق پژوهش های محمدرضا شفیعی کدکنی و عبدالحسین زرین کوب بدین گونه است :

اسرارنامه

اسرارنامه یکی از مثنوی های مسلم السند فریدالدین عطار نیشابوری و احتمالا از جمله نخستین آثار او بوده است. این اثر مشتمل است بر 3305 بیت در 22 مقاله. سه مقاله نخستین آن به ترتیب درباره توحید و نعت رسول اکرم و فضائل خلفای راشدین است. از مقاله چهارم به بعد درباره موضوعات گوناگون تصوف است. مقاله پنجم درباره اهمیت عشق و برتری آن از خرد با ابیات معروف ذیل آغاز می شود : دلا یک دم رها کن آب و گل را صلای عشق در ده اهل دل را ز نور عشق شمع جان برافروز زبور عشق از جانان درآموز.

الهی نامه

این کتاب که عطار خود در اواخر عمرش در مختارنامه (و شعر زیر) با نام خسرونامه به آن اشاره می کند سرشار از داستان های دلکش کوتاه و بلند است که همگی در بین یک داستان اصلی فوق العاده گنجانده شده اند. این کتاب مانند کتب دیگر با ستایش خداوند و نعت رسول اکرم (ص) و خلفای چهارگانه آغاز می شود و سپس در هشت بیت روح انسان را مورد خطاب قرار می دهد و برای او شش فرزند : نفس ، شیطان ، عقل ، فقر ، علم و توحید ذکر می کند.

منطق الطیر

مقامات الطیور که با نام منطق الطیر خوانده می شود شرح سفر مرغان است به درگاه سیمرغ. داستان شیخ صنعان طولانی ترین داستان این کتاب است و حدود 408 بیت دارد و سرگذشت و عشق و دلدادگی پیری زاهد به نام صنعان به دختری ترسا را بیان می نماید.

مصیبت نامه

در بیان مصیبت ها و گرفتاری های روحانی سالک و مشتمل است بر حکایات جذاب و خواندنی. این اثر پس از منطق الطیر مهم ترین منظومه اوست.

مختارنامه

مجموعه رباعیات دارای پنجاه باب در موضوعات مختلف

تذکرةالاولیا

شرح حال و سرگذشت مربوط به نود وهفت تن از اولیاء و مشایخ تصوف.

دیوان اشعار

مجموعه قصاید و غزلیات عطار که بیشتر آن ها عرفانی و دارای مضمون های بلند صوفیانه است. بنا به باور این دو پژوهشگر و بسیاری از دیگر پژوهشگران کتاب هایِ بی سرنامه ، خسرونامه ، بلبل نامه ، پسرنامه ، حیدری نامه ، پندنامه ، جوهر الذات ، حلاج نامه ، سیاه نامه ، اشترنامه ، لسان الغیب ، مظهرُ الذات ، معراج نامه ، مفتاح الفتوح ، نزهت نامه ، وصلت نامه و هیلاج نامه به غلط به عطار منسوب شده اند. خسرونامه خود مربوط به شاعری بوده که مدت ها بعد عطار می زیسته و به شدت تحت تأثیر ابن عربی بوده است. بنا به باور شفیعی کدکنی بسیاری از این آثار «محصول روزگار انحطاط عرفان» و یاوه گویی درویش های بیکاری است که طبع نظم داشته اند و از آنجایی که می خواسته اند آثارشان باقی بماند نام عطار را بر آن نهاده اند و این آثار به اشتباه هم در آثار ایران شناسانی چون یان ریپکا و هم برخی نویسندگان شرقی و ایرانی ، آثار و افکار عطار پنداشته شده اند.

آرامگاه عطار نیشابوری در محله شادیاخ در نیشابور

زهد و مرگ عطار

درباره پشت پا زدن عطار به اموال دنیوی و راه زهد ، گوشه گیری و تقوا را پیش گرفتن وی داستان های زیادی گفته شده است. مشهورترین این داستان ها ، داستانی است که جامی نقل می کند : عطار در محل کسب خود مشغول به کار بود که درویشی از آنجا گذر کرد. درویش درخواست خود را با عطار در میان گذاشت ، اما عطار همچنان به کار خود می پرداخت و درویش را نادیده گرفت. دل درویش از این رویداد چرکین شد و به عطار گفت : تو که تا این حد به زندگی دنیوی وابسته ای ، چگونه می خواهی روزی جان بدهی؟ عطار به درویش گفت : مگر تو چگونه جان خواهی داد؟ درویش در همان حال کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد. این رویداد اثری ژرف بر او نهاد که عطار دگرگون شد ، کار خود را رها کرد و راه حق را پیش گرفت؛ که البته این روایت ، به هیچ وجه پذیرفتنی نیست زیرا که زهد عطار از همان ابتدای کودکی نمایان بوده است.

مرگ عطار در سال 618 هجری قمری به هنگام حمله مغول بود؛ وی در نزدیکی دروازه شهر به دست سربازان مغول کشته شد. علاوه بر این تمام آثار وی سوزانده شد و آثاری که از وی در دست است تنها آثاری است که قبل از حمله مغول ، به سایر شهرها برده شده بودند.

روز بزرگداشت عطار

روز 25 فروردین در تقویم ایران روز ملی عطار است که هرساله در نیشابور، آرامگاه وی همراه برنامه‌های عطارشناسی برگزار می‌شود؛ گلباران آرامگاه عطار، ارائه پژوهش‌هایی در مورد این شاعر، نمایشگاه کتاب و خوشنویسی و شب شعر از جمله برنامه‌هایی است که در این روز برگزار می‌شود.

عطار بحق از شاعران بزرگ متصوفه و از مردان نام آور تاریخ ادبیات ایران است. کلام ساده و گیرنده او که با عشق و اشتیاقی سوزان همراه است ، همواره سالکان راه حقیقت را چون تازیانه شوق به جانب مقصود راهبری کرده است. وی برای بیان مقاصد عالیه عرفانی خود بهترین راه را که آوردن کلام بی پیرایه روان و خالی از هر آرایش و پیرایش است ، انتخاب کرده و استادی و قدرت کم نظیر او در زبان و شهر به وی این توفیق را بخشیده است که در آثار اصیل و واقعی خود این سادگی و روانی را که به روانی آب زلال شبیه است ، با فصاحت همراه داشته باشد.

وی اگر چه در ظاهر کلام خود وسعت اطلاع سنائی و استحکام سخن و استادی و فرمانروایی آن سخنور نامی را در ملک سخن ندارد ، ولی زبان نرم و گفتار دل انگیز او که از دلی سوخته و عاشق و شیدا بر می آید حقایق عرفان را به نحوی بهتر در دلها جایگزین می سازد و توسل او به تمثیلات گوناگون و ایراد حکایات مختلف هنگام طرح یک موضوع عرفانی مقاصد معتکفان خانقاه ها را برای مردم عادی بیشتر و بهتر روشن و آشکار می دارد.

شاید به همین سبب است که مولانا جلال الدین بلخی رومی که عطار را قـُدوه عشاق می دانسته :

هفت شهر عشق را عطار گشت

ما هنوز اندر خم یک گوشه ایم

او را به منزله روح ، و سنائی را چون چشم او معرفی کرده و گفته است :

عطار روح بود سنائی دوچشم او ما از پی سنائی و عطار آمدیم

و جامی شاعر سخن شناس درباره او گفته است :

آن قدر که اسرار توحید و حقایق اذواق و مواجید در مثنویات و غزلیات وی اندراج یافته ، در سخنان هیچ یک از این طایفه یافته نمی شود.